روش تدریس تعلیمات دینی

معنی  لغوی و اصطلاحی دین : واژه دین در لغت در اصل به معنی جزا و پاداش و شریعت و قانون است و به معنی اطاعت و پیروی از فرمان ( خداوند) نیز آمده است.

و دین در اصطلاح مذهبی عبارت است از مجموعه قواعد و قوانین و آدابی که انسان در سایه آنها به خداوند نزدیک می شود و به سعادت هر دو جهان برسد و از نظر اخلاقی و تربیتی در مسیر صحیح گام بردارد.

شایان ذکر می باشد که واژه دین در قرآن کریم 101 بار بکار گرفته شده است .

اولین آیه ای که لفظ دین در آن بکار رفته است بر اساس ترتیب فعلی آیه 4 سوره حمد است.

* مالِکِ یَوْمِ الدّینِ*

و آخرین آیه ای که دین در آن بکار رفته است سوره نصر آیه دوّم است .

* وَرَاَیْتَ النّاسَ یَدْخُلُونَ فی دینِ اللّهِ اَفْواجاً*

اِنَّ الدینَ عِنْدَاللهَ الاِسْلامْ: همانا دین نزد خداوند اسلام است.

فردوسی می فرماید: هرآن کس که او جز براین دین بودازیزدان و از منش نفرین بود.

واژه اسلام به معنی تسلیم است. بنابراین جمله یا آیه اِنَّ الدینَ عِنْدَاللهَ الاِسْلامْ این است که آئین حقیقی در پیشگاه خدا همان تسلیم در برابر فرمان اوست. و در واقع روح دین در هر عصر و زمان چیزی جز تسلیم در برابر حق نبوده و نخواهد بود. منتهی از آنجا که آیین پیامبر اسلام (ص) آخرین و برترین آئین ها است نام اسلام برای آن انتخاب شده است و گرنه از یک نظر همه ادیان الهی اسلام هستند.

اصول ادیان آسمانی نیز یکی است. هر چند با تکامل جامعه بشری خداوند ادیان کاملتری را برای آنها فرستاده است تا به مرحله نهایی تکامل که دین خاتم پیامبران حضرت محمد مصطفی (ص) است ختم شده است.

دین: به کسر اول به معنی جزا و طاعت است.

راغب اصفهانی می گوید شریعت را به اعتبار طاعت و فرمانبرداری نیز دین می گویند.

از مواردی که دین به معنی قانون و شریعت آمده است آیه 256 سوره بقره می فرماید:

لآاِکْراهَ فِی الّدینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیّ ِ

و در سوره توبه آیه 33 به معنی دین آمده است.

هُوَ الَّذی اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَدینِ الْحَقّ ِ

و از مواردی که دین به معنی طاعت و بندگی آمده است آیات 22 سوره یونس ، آیه 65 سوره عنکبوت و آیه 32 سوره لقمان که می فرماید: دَعَوُااللهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدّینَ

فرق میان شریعت و دین: مراجعه به قرآن نشان می دهد که شریعت از دین اخص است. مثلاً

 اِنَّ الدینَ عِنْدَاللهَ الاِسْلامًْ آیه 19 سوره آل عمران و آیه

وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَالْاِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الاْخِرَهِ مِنَ الْخاسِرینَ

و هر کس بجوید غیر اسلام دینی را از اون پذیرفته نخواهد شد . آل عمران آیه 85

اگر این دو آیه را با آیه 48 سوره مائده :

لِکُلّ ٍ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَمِنْهاجاً

آیه 18 سوره جاثیه:

ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَریعَهٍ مِنَ الْاَمْرِفَاتَّبِعْهاوَلاتَتَّبِعْ اَهْوآءَ الَّذیَنَ لا یَعْلَمُونَ.

اگر این دو آیه را با دو آیه قبلی مقایسه کنیم اعم بودن یا عمومیت داشتن دین روشن خواهد شد که دین شامل شریعتهای تمام انبیاء است ولی شریعتها نسبت به پیامبرانشان متفاوت هستند.

تعلیم:  عبارت است از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای اینکه دانش آموز را به دانش برسانیم .

تربیت: عبارت است از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهای انسان در جهت مطلوب.

تعلیم و تربیت دینی: می توان به پرورش و به فعلیت در آوردن استعدادهای درونی و فطری انسان تعبیر نمایند.

تربیتی که تابع و پیرو فطرت به دنبال آن است که با تکیه بر این استعدادها آدمی را به تکامل حقیقی و مقام شایسته و در خور او برساند. زن حضرت لوط و حضرت نوح از کسانی بودند که تابع همسرانشان نبودند.

ویژگیهای انسانی و الهی بشر تحت این فرایند در آن شکوفا می شود لذا تنها راه سعادتمند شدن انسان بهره مندی او از تعالیم دینی است.

تعلیم و تربیت دینی را باید وظیفه خطیر و در عین حال مشکل بدانیم وظیفه ای که نمی توان آن را دست کم گرفت و یا از زیر بار آن شانه خالی کرد وظیفه ای که بخصوص اگر سر و کار مربی با کودکان بیفتد توانایی فراوان و دانش بسیار می طلبد و این دانش و توانایی عبارت است از:

1- آگاهی از ویژگیهای روان شناختی کودک 2- آشنایی با معارف دینی و آموزه های آن 3- آشنایی با رویکردها ، روشها ، قالبها و ابزارهای تربیت دینی کودکان 4- برخورداری از هنر معلمی 5- برخورداری از منش و خصال نیکو.

اهداف و اصول آموزش دینی در دوره ابتدایی:

الف: اصول کلی:

1- اعتدال در آموزش دین : لافارض ٌ و لابکرعوان بین ذلک – خیرالامور اوسطها- و لاتعجل یدک مغلوله الی عنقک و لا تبسطها کل البسط- قرار نده دستت را به گردنت  و کاملاً آن را باز نکن.

از مشکلات اساسی در آموزش دینی تنوع بینش معلمان دینی است که هرکس بر اساس تربیت خانوادگی و سوابق تحصیلی و حساسیتهای فکری بعد خاصی از تعالیم دینی در نظرش درشت نمایی پیدا کرده و سایر ابعادرا تحت الشعاع قرار می دهد و همان بعدی را که برای معلم اهمیّت بیشتری دارد برای دانش آموزانش پر رنگ تر می کند. تربیت دینی رسیدن به چنین اعتدال فکری و جامعیت در شخصیت است و کتابهای هدیه های آسمانی باید حتی المقدور این جامعیت را منعکس نماید. و تنها نباید به یک جنبه توجه داشته باشد و نقش معلم در توجه به این جامعیت مهمتر است و معلم می تواند به همه ی ارزش های اسلامی نظری متعادل و میانه داشته باشد.

2- تدریج در آموزش:

الف: با در نظر داشتن رشد استعدادهای ذهنی و روحی و نیز تفاوت در معلومات و تجربیات و شرایط گوناگون اجتماعی فرهنگی دانش آموزان باید مطالب متناسب با سطح فکر و قدرت فهم فراگیران ارائه شود. کلّم الناس علی قدر عقولهم ( با مردم به اندازه عقلشان صحبت کنیم). از این رو در پاسخ به یک سؤال در دوره دبستان یک نوع پاسخ و در مقاطع راهنمایی و متوسطه و دانشگاه پاسخهای متفاوتی به همان سؤال داده می شود که در مراحل ابتدایی پاسخها کامل و دقیق نیستند. مثلاً در دوره ابتدایی برای اثبات وجود خدا از برهان نظم استفاده می شود و در دوره متوسطه و دانشگاه از واجب الوجود بحث می شود.

ب:) در هر مرحله از آموزش در حد خاصی که ظرفیت و توان دانش آموزان اجازه می دهد باید به بیان کردن مباحث پرداخت و تنها به ابعادی از موضوعات که قابل فهم در آن مرحله است توجه کرد مثلاً اگر بحث در مورد خداشناسی و توحید است نباید انتظار داشت که حتماً همه ابعاد موضوع کاملاً مورد بحث دقیق و جامع قرار گیرد و هیچ نکته فروگذار نگردد.

ج): رعایت اصل تدریج به این معنی نیست که در آموزش دین از مطالب غلط و بی پایه استفاده نماییم بلکه باید وظیفه معلم است که تنها از مطالبی استفاده کند که بر درستی آنها اطمینان کامل دارد وگرنه بهره برداری از مطالب سست و بی پایه ممکن است اثرات ظاهراً مثبت در کوتاه مدت به دنبال داشته باشد اما در دراز مدت اثرات زیانباری خواهد داشت که چه بسا ممکن است در آینده او را فردی بار بیاورد که از دین و دیانت زده شود.

د): رعایت اصل تدریج در نوع مطلب: به این معنی که یک مطلب کاملاً صحیح و از لحاظ دینی کاملاً معتبر است نباید در هر سنی مطرح شود مثلاً مطرح نمودن بحثهای عرفانی از این مقوله است. به هر حال رعایت میانه روی و پرهیز از هرگونه افراط و تفریط از اصول مهمی است که در آموزش دینی باید مورد توجه قرار گیرد و مباحث اساسی و مورد نیاز و قابل فهم دانش آموزان باید مد نظر بوده و آموزش داده شوند و حتی نیازی به پرداختن به مطالبی که ندانستن آنها صدمه ای هم به کسی نمی زند جایز نیست.

3- ارتباط دادن درس به مسائل زندگی دانش آموزان:

اگر مطالب درسی که به فراگیران آموزش داده می شود با مسائل روزمره زندگی دانش آموزان و محیط اطراف و نیازها و تمایلات آنها ارتباط بیشتری داشته باشد به همان اندازه توجه آنها را به درس معطوف می کند و موجبات یادگیری مطالب دینی را بهتر فراهم می آورد و این مسئله باید هم در کتاب درسی و هم در تدریس معلّم مد نظر قرار گیرد تا نتیجه بهتری به دنبال داشته باشد و آموزش مفاهیم تعلیمات دینی به این شکل مطلوبتر و قابل درک و فهم تر خواهد بود و در نتیجه در سطوح عمیق تر ذهن و حافظه ی آنها نفوذ کرده و امکان پردازش بیشتری برای آنان فراهم می گردد.

4- تأثیر دانستنیهای عمومی معلّم بر درک و فهم بهتر دیگران:

هر چه معلّم از نظر اطلاعات عمومی پربارتر باشد به همان اندازه هم در امر آموزش مفاهیم دینی موفق تر خواهد شد بیان اطلاعات و مطالب دینی باید همواره با ذکر منبع موثق باشد تا دانش آموزان یاد بگیرند که برای گفته هایشان از مستندات موثق و مورد اطمینان استفاده نمایند.